فرش افشان کاشان

فرش ايراني دنياي پر رمز و رازي دارد. نقش هاي زيبا و دلرباي اين دردانه هاي هنر، هر كدام دنيايي هستند از مفهوم و طراوت و خلاقيت. فرش كاشان مجموعه اي از اين طرح هاي زيبا را بر روي فر ش اجرا كرده و با تركيب و تلفيق اين طرح ها در كنار يكديگر هنر ايراني ر ابه اوج خود مي رساند . در اين مقاله قصد داريم به اين دنياي زيبا با نگاهي عميق تر بنگريم و با وسواس به كنكاش در انواع طرح هاي فرش ايراني بپردازيم. با ما در اين مقاله همراه باشيد.

فرش هاي ايراني و طبقه بندي آن ها

نقوش فرش ايران و نگاره هاي تزييني آن و از همه مهمتر مفاهيم بنيادي و شايد هم راز آميز آنها ، از جمله مباحث تخصصي فرش ايران مي باشد كه در طي چند دهه ي اخير بسيار مورد توجه قرار گرفته است .

از بركت بسياري از اين مطالعات در برخي موارد رمز پردازي و نماد گرايي نقوش فرش ايران نيز آشكار گشته و نتايج حاصله افزون بر ساير دلايل، بر ارزشهاي هنري فرش ايراني افزوده است ، قبل از پرداختن به مباحث جديدي كه در طي سالهاي اخير براي طبقه بندي فرشهاي ايران مورد توجه قرار گرفته و همچنين مروري بر نظريات كارشناسان غربي در مورد نقشه هاي فرش ايران ، به معرفي يك طبقه بندي قديمي از طرحهاي فرش ايران مي پردازيم كه بيش از دو دهه از عمر آن مي گذرد و مي توان گفت امروزه مورد توجه و استفاده اغلب طراحان و توليد كنندگان فرش قرار گرفته و در مدارس و دانشگاهها نيز به عنوان طبقه بندي اصلي طرحهاي فرش ايران معرفي مي گردد .

در خصوص طبقه بندي صحيح و اصولي طرح هاي فرش ايران و همچنين مباني بنيادي آن تا چند سال اخير كار چنداني صورت نگرفته بود ، اما به تدريج مطالعات انجام شده به ويژه توسط كارشناسان و محققين ايراني كه متاسفانه هنوز از طرفداران زيادي برخوردار نيست، مي رود تا دنياي جديدي را از طبقه بندي علمي – هنري – طرح هاي فرش ايران را ارائه دهد .

در اين طبقه بندي بدون توجه به دلايل شكل گيري و پيدايش طرحها و نقش ها و حتي ريز نقش هاي مورد استفاده در فرش ، فقط با توجه به نوع آرايه ها و تزيينات طرح و همچنين اشكال تقليدي به كار رفته و حتي با توجه به نوع تقسيم بندي متن فرش و جاي گيري اشكال و تصاوير در آنها به دسته بندي طرح هاي فرش ايران پرداخته اند و سپس با قياس كليه ي طرح هاي ساير فرش ها و توجه به وجوه مشترك طرح در هر فرش با طبقه بندي مذكور ، به اصطلاح تمامي طرح هاي فرش ايران را در اين فهرست گنجانيده اند. در اينجا با اين طبقه بندي آشنا مي شويم .

بر اساس اين طبقه بندي طرح هاي فرش ايران به 19 دسته اصلي طبقه بندي و هر يك نيز به چند شاخه ي كوچكتر تقسيم مي گردند كه عبارتند از:

دسته 1: طرح هاي افشان

در اين طرح كليه ي بند ها و نگاره هاي فرش پيوستگي و ارتباط كاملي دارند به نحوي كه به نظر مي رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پايان آن قلم از كاغذ بر نداشته و يك ارتباط مداوم بين قسمتهاي مختلف نقش بوجود آورده ، به عبارت ساده تر همان گونه كه از نام نقوش اين گروه پيداست ، تمامي گل و برگ ها و بند هاي موجود در طرح ، در متن فرش پراكنده و افشان شده اند . طرحهاي افشان اصولاً به گونه اي طراحي مي شوند كه هيچ يك از گل و برگها قرينه نداشته و اصول قرينه نگاري در آن وجود ندارد . انواع مختلف طرح هاي افشان عبارتند از : افشان دسته گلي ، افشان حيوان دار ، افشان ختايي و ...

دسته 2: طرح هاي اسليمي

قالب اصلي اين طرح بر مبناي گردش هاي منظم و بغايت سنجيده ي بند هاي اسليمي است . از آنجايي كه اسليمي خود داراي انواعي است لذا با توجه به نوع و شكل آن نيز مي توان طرح هاي اسليمي را طبقه بندي نمود . معروفترين طرح آن ، اسليمي جهان اژدر است . در اين نوع اسليمي به دو شاخه تقسيم شده و حالتي شبيه به فكين اژد ها را به وجود مي آورد . انواع مختلف طرح هاي اسليمي عبارتند ار : اسليمي بندي ، اسليمي افشان ، اسليمي لچك و ترنج

 
دسته 3: طرح هاي شاه عباسي 

اساس كليه طرح هاي شاه عباسي بر مبناي كاربرد گل معروف شاه عباسي در اين طرح است . در اين طرحها گل هاي شاه عباسي به همراه بندهاي ختايي و گاه تلفيق آنها با اسليمي ها ، انواع مختلفي از نقوش فرش را ارائه مي دهند . انواع طرح هاي اين گروه عبارتند از : لچك و ترنج شاه عباسي ، افشان شاه عباسي ، شاه عباسي درختي ، شاه عباسي شيخ صفي ، شاه عباسي جانوري و ...

 
دسته 4: طرح هاي آثار باستاني و ابنيه اسلامي 

كليه ي طرح هايي كه ملهم از نقوش و اشكال تزييني بناها ، عمارات و كاشي كاري هاي آنها مي باشند در اين گروه جاي دارند . البته طراحان فرش در برخي از طرح هاي اصلي نقوش اين بناها حسب سليقه ي خود تغييراتي را وارد نموده اند اما ساختار و تشابه اصلي طرح فرش با طرح اصلي بنا كاملا حفظ گرديده است .
معروفترين طرح هاي اين گروه عبارتند از :
گنبد مسجد شيخ لطف الله ، سردر امامزاده محروق ، گنبد مسجد امام ، تخت جمشيد ،‌ طاق بستان مسجد جامع اصفهان و ...

 
دسته 5: طرح هاي بته اي (بته جقه) 

كليه طرح هاي اين گروه بر مبناي كاربرد بته جقه است و به انواع و اقسام مختلف به تزيين متن و حاشيه فرش با بته جقه ها مي پردازد . انواع مختلف طرح هاي بته جقه اي كه هر يك به گونه اي شيوه يافته اند عبارتند از : بته ميري ، بته خرقه اي ، بته قلمكار، بته كردستاني و ...

دسته 6: طرح هاي اقتباسي 

گفته مي شود اغلب طرح هاي اين گروه شباهت زيادي با طرح هاي فرش مناطق مرزي ايران و كشورهاي همسايه و حتي ساير كشورها دارد و به همين دليل آنها اقتباسي مي نامند مانند طرح هاي معروف به قفقازي و گوبلني

 
دسته 7: طرح هاي واگيره اي (بندي) 

طرح اصلي آن به گونه اي است كه سراسر فرش هم از جهت طول و هم از جهت عرض به قطعات منظم تقسيم شده و هر قسمت توسط خطوط و يا بند هايي به قسمت همجوار مي پيوندد و به اين ترتيب از به هم پيوستن اين قسمت ها و بند هاي آنها كل طرح بوجود مي آيد . طرح هاي اصلي اين گروه عبارتند از : بندي اسليمي ، بندي خشتي ، بندي ترنجدار ، بندي شير و شكري ، بندي شاخه گوزني ، بندي دسته گلي ، بندي مينا خاني و...

 
دسته 8: طرح هاي درختي 

در طرح هاي اين گروه درخت و درخچه هاي كوچك و بزرگ به ويژه به صورت انفرادي تركيب اصلي را تشكيل داده اند و با اجزاي ديگري تركيب شده اند. معروفترين طرح هاي اين گروه عبارتند از : درختي سبزيكار ، و درحتي حيواندار.

  
دسته 9: طرح هاي شكار گاهي 

بنياد اصلي اين گروه از طرحها نمايش صحنه هاي شكار و شكار گاه است . به نحوي كه در قسمتهاي مختلف طرح يك سوار كار با وسيله اي همانند تير و كمان يا نيزه مشغول شكار آهو و يا ساير جانوران است .

دسته 10: طرح هاي تركمن 

طرح هاي تركمن همگي در گروه نقوش هندسي قرار دارند و به صورت ذهني بافته شده اند . معروفترين طرح هاي تركمن در ايران كه در اين گروه نام برده مي شوند ،عبارتند از : غزال گز، قاشقي، آخال و ...

 
دسته 11: طرح هاي ماهي در هم 

طرح ماهي در هم از قديمي ترين و رايج ترين طرح هاي فرش ايران است . اين طرح اغلب به صورت يك واگيره مي باشد و بافنده همان واگيره را در طول و عرض فرش تكرار مي كند . در اين طرح يا واگيره يك حوض به صورت لوزي با چهار برگ – ماهي در اطراف آن مشاهده مي شود .

طرح ماهي در هم در نقاط مختلف ايران به نامهاي مختلفي مشهور است . مهمترين انواع آن عبارتند از :
ماهي فراهان ، ماهي زنبوري ، ماهي كردستان و ريز ماهي

 
دسته 12: طرح هاي گل فرنگ 

كليه طرح هاي اين گروه بر مبناي گلهاي طبيعي بويژه گل رز با رنگهاي بسيار روشن نظير زرد ، آبي و سرخ مي باشد . انواع طرحهاي گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بيجار ، گل فرنگ دسته گلي گل فرنگ گل و بلبل ، لچك و ترنج گل فرنگ ، افشان گل فرنگ و ...

 
دسته 13: طرح هاي قابي (خشتي) 

متن فرش در اين طرح ها به قسمتها يا قابهاي مختلفي تقسيم گشته كه به طور منظم در كنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگ هاي مختلفي تزيين شده است . معروفترين طرحهاي قابي عبارتند از: قابي بختيار و قاب قراني

 
دسته 14: طرح هاي گلداني 

ويژگي اصلي اين طرح وجود يك يا چند گلدان در اندازه هاي مختلف است كه تمام متن فرش را مي پوشاند . اما اغلب طرحهاي گلداني داراي گلداني بزرگ در يك طرف فرش هستند كه شاخه هاي گل هاي آن تمام متن فرش را مي پوشاند . معروفترين طرحهاي گلداني عبارتند از :
گلداني هزار گل ، گلداني محرابي ، گلداني ظل السطاني

دسته 15: طرح هاي محرابي 

طرح اصلي در اين گروه بر مبناي محراب است . همان مكاني كه در مساجد ، مكان نمازگذاران امام جماعت است . در اين طرحها معمولا محراب را با تزييناتي از قبيل قنديل ، گلدان ، و حتي درخچه هاي كوچك مي پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستونهاي بزرگي كه سقف محراب بر روي آن قرار دارد نشان مي دهند انواع طرحهاي اين گروه عبارتند از : محرابي قنديلي ، محرابي گلداني ، محرابي درختي

 
دسته 16: طرح هاي ايلي و عشايري 

اين طرح ها عموما توسط عشاير ايران بافته مي شوند و اغلب نگاره ها و تزيينات طرح ملهم از ذهن قاليبافان است . در اين طرح ها قرينه بودن چندان معنا ندارد و ختي همين ويژگي و سادگي نقوش از عوامل اصلي زيبايي طرح هاي اين گروه است . طرح هاي فرش عشاير قشقايي ، شاهسون ، بلوچ و ... در اين گروه جاي مي گيرند .

 
دسته 17: طرح هاي محرمات 

در اين طرح كل متن فرش از جهت طولي به چند رديف موازي تقسيم ميگردد و درون اين رديفها با نگاره هايي همچون بته جقه ، انواع اسليمي و يا ختايي و گل و برگهاي ديگر تزيين مي گردد . به عبارت ديگر متن فرش به صورت راه راه مي باشد ، محرمات بته جقه اي معروفترين طرح اين گروه است.

دسته 18: طرح هاي هندسي 

همان گونه كه از نام طرح هاي اين گروه پيداست ، كليه نقوش اين گروه به صورت هندسي و با استفاده از خطوط زاويه دار به وجود مي آيند . مهمترين انواع طرحهاي هندسي عبارتند از :
هندسي كف ساده ، هندسي جوشقان ، هندسي خاتم شيراز ، هندسي لچك و ترنج و هندسي قابي

 
دسته 19: طرح هاي تلفيقي 

طرح هاي اين گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرح هاي مختلف بوجود آمده است و دهها و بلكه صدها نوع از آن را مي توان در ميان مناطق مختلف ايران مشاهده كرد . برخي از طرح هاي تلفيقي به جهت تلفيق زيبا و صحيح نقوش مختلف از جذابيت بالايي برخوردارند . اما برخي از آنها ناشي از تلفيق نابهنجار چند طرح مي باشند . گونه هاي مختلفي از طرحهاي تلفيقي را مي توان نام برد مانند لچك و ترنج تلفيقي ، تلفيقي دسته گلي ،تلفيقي گل فرنگ ، تلفيقي هندسي و ...

دسته بندي هاي ديگر از طرح هاي فرش ايران 

آنچه كه شرح آن رفت در واقع يك طبقه بندي ساده و قديمي از طرحهاي فرش ايران بود كه هم اكنون نيز مورد استفاده بسياري از طراحان و حتي كارشناسان فرش قرار مي گيرد . عده اي تغييرات خاصي در اين طبقه بندي به وجود آورده اند و تعداد اين گروه را به 20 الي 25 گروه گسترش داده اند .

عده اي ديگر شيوه ي به اصطلاح علمي تري را در پيش گفته اند و گروههاي اصلي را به دو يا سه طرح اصلي تقسيم نموده اند .

يك گروه را را طرحهاي الهام يافته از طبيعت دانسته اند و گروه دوم را طرحهايي مي دانند كه علت اصلي بوجود آمدن آنها خلاقيت هنري بوده ، به اصطلاح عامل خلق آنها بشر بوده است مانند طرحهاي مشهور به ابنيه تاريخي ، طرحهاي ذهني عشايري ، طرحهايي كه به نام شهر ها شهرت يافته اند و طرحهاي تلفيقي ، سپس كليه طرحهايي را كه قبلا نام برده شد در ذيل هر يك از اين دو گروه قرار مي دهند .

اما صرف نظر از نحوه ي تقسيم بندي ، اغلب اينان تحت تاثير همان گروهاي اصلي نام برده شده قرار داشته و هر يك به شيوه ي ديگري سعي داشته اند همان طبقه بندي قديمي را به شكل جديدي ارائه نمايند و به همين دليل است كه در نام گذاري طرحهاي اصلي و گروهاي فرعي هر يك ، تفاوت خاصي مشاهده نمي شود .

منبع: https://www.beytoote.com/art/farsh/iranian-carpets1-classify.html